Program profilaktyczny
ZANIM SPRÓBUJESZ Artykuł nt. programu profilaktycznego "Zanim spróbujesz", zamieszczony w najpopularniejszym piśmie poświęconym profilaktyce zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży oraz promocji zdrowego stylu życia "Remedium".
Badania dotyczące sięgania przez dzieci i młodzież po substancje psychoaktywne jasno wskazują na obniżenie się wieku inicjacji alkoholowej. Jeszcze kilka lat temu największy odsetek młodzieży sięgał po raz pierwszy po alkohol w wieku 14-15 lat. Dlatego też programy profilaktyczne kierowane były przede wszystkim do uczniów klas VIII i VII. Oddziaływania profilaktyczne (np. najbardziej upowszechniany program - "Elementarz") miały "wyprzedzać" i skutecznie odraczać pierwsze kontakty z substancjami zmieniającymi świadomość.
Obecnie wiek inicjacji alkoholowej obniżył się do 12-13 lat. Istnieje więc konieczność rozpoczynania profilaktyki znacznie wcześniej niż jeszcze na początku lat 90-tych. Odbiorcami pierwszych oddziaływań profilaktycznych powinni być uczniowie klas V, najpóźniej VI. Niestety niewiele jest w Polsce gotowych programów - posiadających oficjalne rekomendacje - przeznaczonych dla dzieci 11-12-letnich. "Zanim spróbujesz" stanowi taką właśnie propozycję.
Programy ukierunkowane na tzw. profilaktykę uzależnień w sensie stricte okazały się niezbyt skuteczne i mało przydatne w pracy z młodzieżą; m.in. dlatego, że poruszały one obszar szkód dla dużej części młodzieży mało realny, a na pewno bardzo odległy. Dla dzieci i młodzieży najistotniejszymi i mającymi największe znaczenie motywacyjne są aktualne doświadczenia (również wynikające z kontaktu z substancjami psychoaktywnymi zyski i straty). Z tego względu ważne dla dzieci i młodzieży będą te zajęcia, które odnoszą się do aktualnych problemów danej grupy wiekowej, środowiskowej, rówieśniczej. Jeśli korzystanie z alkoholu i innych substancji zmieniających świadomość lub oczekiwania względem alkoholu i tychże substancji nie są rozpatrywane przez młodzież w kategoriach problemu, warto spróbować zbudować obszar rzeczywistych lub potencjalnych, ale też bardzo realnych i aktualnych strat, które dotyczyć mogą dużej grupy odbiorców programu. Wtedy zyskamy uwagę i zainteresowanie młodzieży, wtedy będziemy odebrani jako osoby rozumiejące.
Program Zanim spróbujesz stanowi propozycję profilaktyki problemowej (sięganie po alkohol przez młodych ludzi jest rozpatrywane w kontekście innych problemów dzieci i młodzieży), nie skoncentrowanej wyłącznie na substancjach uzależniających i uzależnieniach, ale wkraczającej na obszar możliwych i aktualnych strat wynikających z sięgania po substancje psychoaktywne.
Krótko o programie...
"Zanim spróbujesz" powstał w 1990 r. i jest owocem pracy wielu znakomitych praktyków. Podręcznik do programu opracowała Alicja Pacewicz. Do niedawna program posiadał rekomendacje Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, nakładem PARPA ukazywał się też podręcznik.
Omawiany program należy do technologii najbardziej uniwersalnych, ponieważ zawiera osobne scenariusze zajęć dla uczniów klas I-IV; V-VI; VII-VIII szkół podstawowych oraz I-III szkół ponadpodstawowych. W zależności od grupy wiekowej odbiorców składa się z 13-19 spotkań z uczniami, zaplanowanych na około 1 godzinę lekcyjną każde.
Scenariusze oparte są na czterech blokach tematycznych:
ZANIM SPRÓBUJESZ Artykuł nt. programu profilaktycznego "Zanim spróbujesz", zamieszczony w najpopularniejszym piśmie poświęconym profilaktyce zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży oraz promocji zdrowego stylu życia "Remedium".
Badania dotyczące sięgania przez dzieci i młodzież po substancje psychoaktywne jasno wskazują na obniżenie się wieku inicjacji alkoholowej. Jeszcze kilka lat temu największy odsetek młodzieży sięgał po raz pierwszy po alkohol w wieku 14-15 lat. Dlatego też programy profilaktyczne kierowane były przede wszystkim do uczniów klas VIII i VII. Oddziaływania profilaktyczne (np. najbardziej upowszechniany program - "Elementarz") miały "wyprzedzać" i skutecznie odraczać pierwsze kontakty z substancjami zmieniającymi świadomość.
Obecnie wiek inicjacji alkoholowej obniżył się do 12-13 lat. Istnieje więc konieczność rozpoczynania profilaktyki znacznie wcześniej niż jeszcze na początku lat 90-tych. Odbiorcami pierwszych oddziaływań profilaktycznych powinni być uczniowie klas V, najpóźniej VI. Niestety niewiele jest w Polsce gotowych programów - posiadających oficjalne rekomendacje - przeznaczonych dla dzieci 11-12-letnich. "Zanim spróbujesz" stanowi taką właśnie propozycję.
Programy ukierunkowane na tzw. profilaktykę uzależnień w sensie stricte okazały się niezbyt skuteczne i mało przydatne w pracy z młodzieżą; m.in. dlatego, że poruszały one obszar szkód dla dużej części młodzieży mało realny, a na pewno bardzo odległy. Dla dzieci i młodzieży najistotniejszymi i mającymi największe znaczenie motywacyjne są aktualne doświadczenia (również wynikające z kontaktu z substancjami psychoaktywnymi zyski i straty). Z tego względu ważne dla dzieci i młodzieży będą te zajęcia, które odnoszą się do aktualnych problemów danej grupy wiekowej, środowiskowej, rówieśniczej. Jeśli korzystanie z alkoholu i innych substancji zmieniających świadomość lub oczekiwania względem alkoholu i tychże substancji nie są rozpatrywane przez młodzież w kategoriach problemu, warto spróbować zbudować obszar rzeczywistych lub potencjalnych, ale też bardzo realnych i aktualnych strat, które dotyczyć mogą dużej grupy odbiorców programu. Wtedy zyskamy uwagę i zainteresowanie młodzieży, wtedy będziemy odebrani jako osoby rozumiejące.
Program Zanim spróbujesz stanowi propozycję profilaktyki problemowej (sięganie po alkohol przez młodych ludzi jest rozpatrywane w kontekście innych problemów dzieci i młodzieży), nie skoncentrowanej wyłącznie na substancjach uzależniających i uzależnieniach, ale wkraczającej na obszar możliwych i aktualnych strat wynikających z sięgania po substancje psychoaktywne.
Krótko o programie...
"Zanim spróbujesz" powstał w 1990 r. i jest owocem pracy wielu znakomitych praktyków. Podręcznik do programu opracowała Alicja Pacewicz. Do niedawna program posiadał rekomendacje Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, nakładem PARPA ukazywał się też podręcznik.
Omawiany program należy do technologii najbardziej uniwersalnych, ponieważ zawiera osobne scenariusze zajęć dla uczniów klas I-IV; V-VI; VII-VIII szkół podstawowych oraz I-III szkół ponadpodstawowych. W zależności od grupy wiekowej odbiorców składa się z 13-19 spotkań z uczniami, zaplanowanych na około 1 godzinę lekcyjną każde.
Scenariusze oparte są na czterech blokach tematycznych:
- informacje o środkach uzależniających i mechanizmach uzależnienia,
- ćwiczenie umiejętności służących podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji,
- ćwiczenie ogólnych umiejętności radzenia sobie z trudnościami,
- postawy związane ze zdrowym życiem.
Wg informacji zawartych w podręczniku w przygotowaniu i realizacji programu dopuszczalne są modyfikacje struktury i zakresu tematycznego w zależności od grup odbiorców i zgłaszanych przez nie potrzeb, warunków pracy i konkretnej sytuacji (np. możliwości czasowych), preferencji realizatora. Realizacja programu w szkole nie powinna sprawiać większych trudności organizacyjnych. Zalecane jest prowadzenie zajęć w regularnych cyklach jednogodzinnych, np. na godzinach wychowawczych, ale możliwe są też realizacje w blokach dwugodzinnych lub dłuższych. Scenariusz nie zawiera propozycji spotkania dla rodziców, ale z powodzeniem stosować można elementy zaczerpnięte z podręcznika A.Arendarskiej i K.Wojcieszka "Przygotowanie do profilaktyki domowej".
W programie wykorzystywane są aktywne metody pracy: odgrywanie scenek, zastosowanie kukiełek, wywiady, opowiadania, praca w małych grupach, miniwykład, burza mózgów, debaty "za i przeciw", wypracowania, techniki plastyczne. Program nie wymaga do realizacji kosztownych materiałów pomocniczych. Do ich ewentualnego zastosowania w pracy niezbędna jest własna inwencja i pomysłowość realizatora.
Drukowany do niedawna podręcznik zawierał wiele ważnych informacji i wskazówek dla prowadzącego. Zaprezentowano w nim pokrótce filozofię programu, zawarto skrótowe poglądy na predyktory uzależnienia, omówiono wartościowy wg autorów model profilaktyki (niestety nie uwzględniono w nim strategii w świetle badań Hansena najskuteczniejszych) i przedstawiono podstawowe treści programu, opisano czynniki decydujące o wyborze wariantu zajęć i metody pracy, dołączono niezbędne aneksy i bibliografię. Natomiast w podręczniku nie znalazłem żadnych danych z badań ewaluacyjnych nad programem (do dziś nie wiadomo mi, czy ktokolwiek badał tenże program) ani informacji o procedurze wdrażania programu i wymaganiach stawianych realizatorom.
O własnych doświadczeniach...
Realizacje pilotażowe rozpocząłem w 1997, koncentrując się na pracy z uczniami z klas V-VI. Wyniki wstępnej ewaluacji programu (oceny programu przez uczniów) okazały się bardzo zachęcające. Po przeprowadzeniu 11 pilotażowych realizacji dokonałem pewnych zmian w scenariuszu (eliminując, modyfikując lub rozwijając część zajęć).
W zmodyfikowanej wersji scenariusz został przygotowany na 12 jednogodzinnych lekcji raz w tygodniu. Z tego względu "obecność profilaktyczna" programu w konkretnej szkole i klasie miała trwać relatywnie długo. Do programu włączyłem również spotkanie (spotkania) dla rodziców. Opracowałem krótką ankietę ewaluacyjną i formularz sprawozdania z realizacji programu. Należało jeszcze wybrać sposób wdrażania programu. Zdecydowałem się przejąć system wypróbowany już podczas realizacji "Elementarza": 20 godzinne szkolenie przygotowujące nauczycieli i pedagogów do realizacji programu - realizacje w szkołach - zajęcia konsultacyjno-superwizyjne (w trakcie realizacji)- podsumowania, oceny, sprawozdania.
Pierwszą edycję "Zanim spróbujesz" udało mi się uruchomić wiosną 1998, druga odbyła się jesienią 1998, obecnie trwają przygotowania do edycji trzeciej, która rozpocznie się we wrześniu. Dotychczas szkolenia ukończyło 66 realizatorów, z czego 65 realizowało program w szkołach. Programem objęto (wliczając tu również realizacje pilotażowe) dzieci i młodzież z 43 szkół podstawowych z terenu 9 gmin centralnej Polski. Przeprowadzono 84 realizacje programu w 90 klasach (klasy małe liczebnie łączono). W poniższej tabeli zestawiłem dane o odbiorcach.
Tabela 1.
Odbiorcy programu "Zanim spróbujesz"
Klasy
Liczba klas
Liczebność dzieci
dziewczęta
chłopcy
razem
V
42
377
379
756
VI
43
393
396
789
VII
3
37
37
74
VIII
2
19
18
37
Ogółem
90
826
830
1656
Realizacja programu (zajęcia z dziećmi plus spotkanie z rodzicami) trwała średnio 13,7 godz. dydaktycznych. Średni czasookres realizacji wyniósł 11 tygodni. Odbiór programu przez uczniów sprawdzany był krótką anonimową ankietą, w której uczestnicy zajęć oceniali program w zakresie: atrakcyjności, przydatności dla siebie, przydatności dla kolegów (koleżanek), sposobu prowadzenia. Wystawiali również końcową, ogólną ocenę programu. Jako wskaźniki liczbowe zastosowałem szkolną skalę ocen od 1 do 6. Uzyskane wyniki zawarte są w poniższej tabeli.
Tabela 2. Średnie oceny programu "Zanim spróbujesz" przez uczniów.
Dane zamieszczone w poniższej tabeli wskazują na bardzo dobry odbiór programu przez dzieci i młodzież. Uzyskane oceny są bardzo wysokie w zakresie każdego przyjętego kryterium. Uwidocznionych różnic nie będę interpretował (nie spełnione wymogi reprezentatywności prób, nie weryfikowane statystycznie istotności różnic), mają one więc znaczenie orientacyjne. Można jedynie stwierdzić (w odniesieniu do badanych klas), że uczniowie klas V nieco lepiej ocenili program niż ich koledzy z klas VI oraz, że dziewczęta wystawiły nieco wyższe oceny w zakresie uwzględnionych kryteriów w porównaniu z chłopcami.oceniane kryterium
klasy V
klasy VI
klasy VII
klasy VIII
dziewczęta
chłopcy
dziewczęta
chłopcy
dziewczęta
chłopcy
dziewczęta
chłopcy
atrakcyjność programu
5,7
5,4
5,4
5,3
5,5
5,0
5,0
5,1
przydatność dla oceniającego
5,6
5,2
5,1
4,8
5,4
4,6
5,2
5,0
przydatność dla kolegów
5,7
5,6
5,3
5,1
4,9
5,0
5,2
5,2
sposób prowadzenia
5,8
5,5
5,4
5,3
5,4
5,8
5,4
5,2
ogólna ocena programu
5,8
5,5
5,5
5,2
5,2
5,7
5,2
5,0
Program oceniali również realizatorzy. W skali 1-6 program uzyskał średnią notę równą 5,19. Wśród realizatorów znalazło się kilkunastu nauczycieli, którzy wcześniej pracowali z programem "Drugi Elementarz". Wszyscy z dużym uznaniem wyrażali się o programie "Zanim spróbujesz" (za jedyną wadę uznając brak materiałów pomocniczych, np. filmów, ulotek, plansz poglądowych). A muszę przyznać, że nastroje wśród potencjalnych realizatorów na początku drogi (przed szkoleniem) były bardzo różne. W jednej z dość dużych gmin kurs rozpoczynał się dwudniowym warsztatem realizowanym w sobotę i niedzielę przed świętami Wielkanocnymi. Tak się złożyło, że swój udział w szkoleniu zgłosiły same panie (a tu przygotowania do świąt!). Atmosfera w grupie - lepiej nie wspominać. Kurs jednak się odbył, a w czerwcu rozstawaliśmy się w doskonałych nastrojach, bardzo zadowoleni z realizacji programu i wspólnych spotkań.
Oceny warsztatów przygotowujących do realizacji programu okazały się bardzo pozytywne nie tylko we wspomnianej grupie. Wartość merytoryczną szkolenia nauczyciele ocenili średnio na 5,26; formę zajęć na 5,20; przydatność szkolenia dla siebie w pracy zawodowej - 5,34; sposobu prowadzenia zajęć - 5,33.
Do ankiety ewaluacyjnej wypełnianej przez uczniów dołączonych było kilka pytań dotyczących ich kontaktów z alkoholem. Oto uzyskane od uczniów klas V i VI dane:
1. Do kontaktu z alkoholem (pytanie dotyczyło wszystkich przypadków picia alkoholu, również wtedy, kiedy nie było to działanie intencjonalne) przyznało się ogółem 65,5% chłopców oraz 61,3% dziewcząt. W tej grupie: - kontakt jednorazowy zadeklarowało 24,2% chłopców oraz 38,2% dziewcząt,
- kontakt kilkakrotny (do dziesięciu razy)- 54,2% chłopców i 57,4% dziewcząt,
- kontakt wielokrotny (powyżej dziesięciu razy)- 21,6% chłopców oraz 4,4% dziewcząt.
2. Średni wiek inicjacji (podkreślam jeszcze raz-niekoniecznie intencjonalnej) dla grupy chłopców był równy 9,3 lat, a dla grupy dziewcząt 9,5 lat.
Podsumowanie
Program "Zanim spróbujesz" stanowi niewątpliwie ciekawą propozycję gotowej, dobrze odbieranej przez dzieci i młodzież struktury profilaktycznej. Do jego mocnych stron należą: osobne warianty zajęć dla dzieci w młodzieży w różnym wieku, szeroki zakres stosowania i duża grupa potencjalnych odbiorców; możliwość pracy z dziećmi jeszcze przed intencjonalną inicjacją alkoholową lub narkotykową; nawiązywanie do ważnych problemów rozwojowych pojawiających się w życiu młodego człowieka; sprawdzone, atrakcyjne metody pracy; łatwość organizacji zajęć w konkretnej placówce; duże możliwości modyfikacji scenariusza; podręcznik zawierający nie tylko scenariusze zajęć, ale także wiele cennych wskazówek i ważnych wiadomości dla realizatorów, wysokie oceny wystawiane przez odbiorców i realizatorów.
Program nie jest również pozbawiony pewnych niedociągnięć. Można do nich zaliczyć uwzględnienie w nim tylko dwóch z czterech najskuteczniejszych strategii profilaktycznych- wiedzy o konsekwencjach oraz wartości; na dodatek w bardzo ograniczonym zakresie. Druga wadą jest brak materiałów pomocniczych. Myślę też, że w podręczniku powinna się znaleźć informacja o konieczności pracy z rodzicami (i jednocześnie zachęta do tej pracy), ze wskazaniem źródła, z którego mogą korzystać realizatorzy przygotowując spotkania z rodzicami.
Natomiast pozostawiając na chwilę znaczenie stricte profilaktyczne, warto zatrzymać się na przydatnością programu w pracy wychowawczej. A ta jest niepodważalna. Scenariusze większości zajęć "żywcem" można zastosować na godzinach wychowawczych. Dla poszukującego i otwartego wychowawcy program jest z całą pewnością bardzo użyteczny.
Dla mnie rozpoczął się czas kolejnych prac nad modyfikacją scenariusza i profesjonalną, w pełni naukową ewaluacją. Myślę sobie, że gdyby tak udało się przemycić do programu dwie najskuteczniejsze strategie profilaktyczne, to naprawdę pracowałbym bardzo dobrym narzędziem.
Paweł Nowak